Actio pro socio to szczególne rozwiązanie prawne, które umożliwia wspólnikom spółek kapitałowych wytoczenie powództwa o naprawienie szkody wyrządzonej spółce, w przypadku bezczynności osób uprawnionych do jej reprezentacji. Wyrządzenie szkody spółce kapitałowej pośrednio oddziałuje na sytuację majątkową̨ jej wspólników, albowiem szkoda poniesiona przez spółkę powoduje uszczuplenie jej majątku, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia wartości udziałów/akcji oraz między innymi do obniżenia wysokości dywidendy. W tym zakresie bezczynność osób uprawnionych do reprezentacji spółki negatywnie wpływa na sytuację majątkową wszystkich wspólników spółki, a powództwo actio pro socio ma temu przeciwdziałać.
Wskazana instytucja prawna została uregulowana:
- w odniesieniu do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością – w art. 295 k.s.h.,
- w odniesieniu do prostych spółek akcyjnych – w art. 300127 s.h.,
- w odniesieniu do spółek akcyjnych – w art. 486 k.s.h.
Legitymację czynną do wytoczenia powództwa actio pro socio mają wspólnicy spółek kapitałowych niezależnie od liczby posiadanych udziałów/akcji. Powództwo to może zostać wytoczone tak długo, jak długo nie doszło do przedawnienia roszczenia odszkodowawczego przysługującego spółce.
Do przesłanek umożliwiających wytoczenie powództwa actio pro socio należy zaliczyć:
- wyrządzenie spółce szkody,
- bezczynność osób uprawnionych do reprezentacji spółki w zakresie wytoczenia powództwa o naprawienie szkody,
- upływ roku od dnia ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę.
Jeżeli zatem spółka nie wytoczy powództwa o naprawienie szkody w terminie roku od dnia ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę, każdy wspólnik może wnieść pozew o naprawienie szkody wyrządzonej spółce.
Uprawniony wytacza powództwo we własnym imieniu, ale na rzecz spółki. Fakt ten implikuje konieczność poniesienia kosztów związanych z wytoczeniem powództwa (opłaty sądowej od pozwu, kosztów związanych z ustanowieniem profesjonalnego pełnomocnika, etc.). W przypadku wygrania sprawy, beneficjentem odszkodowania będzie spółka. Wspólnik będzie mógł żądać jedynie zasądzenia na swoją rzecz kosztów procesu. Natomiast w przypadku przegrania sprawy, wspólnik będzie zobowiązany do pokrycia kosztów strony przegrywającej spór.
Ponadto, wspólnik będzie zobowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej pozwanemu, jeżeli powództwo okaże się nieuzasadnione, a wspólnik, wnosząc je, działał w złej wierze lub dopuścił się rażącego niedbalstwa. Należy również wskazać, że na żądanie pozwanego sąd może nakazać złożenie kaucji na zabezpieczenie pokrycia grożącej mu szkody. Wysokość i rodzaj kaucji określa sąd według swojego uznania, zaś w przypadku niezłożenia kaucji w wyznaczonym przez sąd terminie, pozew zostaje odrzucony.
Powództwo actio pro socio stanowi ważne, choć stosunkowo rzadko stosowane narzędzie służące ochronie praw wspólników spółek kapitałowych. Jego skuteczne wykorzystanie utrudnia konstrukcja prawna, która uwypukla środki ograniczające używanie tej instytucji w złej wierze. Wspólnik spółki kapitałowej działa na własne ryzyko wnosząc powództwo actio pro soscio, i to on ponosi wszelkie koszty związane z jego oddaleniem. Natomiast pozytywne zakończenie procesu przynosi korzyść majątkową przede wszystkim spółce i pośrednio wszystkim wspólnikom tej spółki. Wspólnik, który wytoczył powództwo, nie ma z tego tytułu żadnych dodatkowych benefitów.